Ang buhay at panitikan niya ang naging paksa ng MA thesis ko.  Hinangaan ko ang pagiging lider niya ng pinakamalawak na pederasyon ng mga obrerong maka-mangagawa at makabayan, ang Congress of Labor Organization (CLO), noong dekada 50.  Peryodista muna si Amado V. Hernandez bago siya naging lider ng CLO.  Naging napakalakas ng pederasyon sa kanilang mga kampanya para sa manggagawa kaya kasama siya sa mga pinaghinalaang komunista.  Mahaba pang kuwento ito, pero ang dapat ninyong malaman ngayon ay ito.   Hindi siya makapagtuturo sa UP at Ateneo noong 1967 kung hindi siya binigyan ng parole habang dinidinig ang kanyang kaso.  At kasama na sa kasaysayan ng jurisprudence ng Pilipinas ang pagpiit  sa kanya para matakot at manahimik. Matapos ang 13 taon, nagpasya ang Supreme Court na idismiss ang kasong ” Rebellion complex with other crimes” laban sa kanya dahil walang ganitong batas na nilabag niya.  

Ito rin ang simula ng edukasyon ko at paghanga sa Tatay kong unyunista. At dahil dito, naintindihan ko ngayon, kung bakit noong mga bata pa kami at nagwelga sa pabrikang pinapasukan niya at nagsara ay inabot namin  ang malipasan ng  gutom.   Gayundin, sinaliksik ko ang  panitikang  likha ni Ka Amado  na natipon ko sa tatlong  librong inilathatala ng UP Press. Siya rin  at Tatay ko ang mga naging inspirasyon ko, sa pagbuo ng  disertasyon ko tungkol sa kilusang manggagawa noong panahon ng Martial Law, . 

Klimang Intelektuwal sa UP at Edukasyon ko

Namumuo ang sigwa sa klimang intelektuwal sa UP at sa bansa sa bisperas ng pagtuturo ko.  Isang senyales nito ang pagkansela sa General Commencement noong 1971.  Nagprotesta ang mga magsisipagtapos noong 1970 bilang pagtutol sa kolonyal na edukasyon.  Kaya sa bawat kolehiyo na lang ginawa ang seremonya, kasama ang College of Education.

Bago pa ako nagturo, nagsimula na ang edukasyon ko sa pagdaan-daan sa 2nd floor lobby ng AS

 sa pag-uusyoso ko, pakikinig sa talumpati ni Senador Ninoy Aquino o kaya ni Senador Jose (Pepe) Diokno sa AS steps, ang tinawag na Plaza Miranda ng UP Diliman.  Madalas na topic ang nakaambang deklarasyon ng Martial Law para manatili sa puwesto si President Ferdinand Marcos na matatapos na ang term of office at hindi na maaaring tumakbong muli sa pagkapresidente, ayon sa Konstitusyon.

At sa mga klase ko sa Kasaysayan, sa General Education at sa Panitikan, unti-unti kong naintindihan ang tungkol sa neokolonyalismo, imperyalismo at nasyunalismo. Naiugnay ko rin ang mga nangyaring rebolusyon sa ating kasaysayan, lalo na ang tungkol sa Katipunan nina Andres Bonifacio na mababasa sa librong The Revolt of the Masses ni Teodoro Agoncillo. 

Nang tumagal na ko sa pagtuturo, luminaw sa akin kung ano ang layunin nito. Ang magturo tungkol sa kasaysayan at kritisismo ng panitkan ng Pilipinas ay may dalang kabuluhan kung nakaugat sa tungkulin sa bayan.  Ang pagtuturo ay pagsasabuhay ng paninindigang ang edukasyon ay siyentipiko dahil mapanuri, makabayan dahil anti-kolonyal at mapagpalaya dahil dito uunlad ang sambayanan.

 Ang mahirap na tanong na ” Para kanino ka magtuturo?”ang   sinikap kong masagot.

Kung  para sa sambayanan,  ang isyu ng pambansang wika ang  pangunahing misyon ng  Departamento ng Filipino at mga Wika ng Pilipinas o DFPP.   Napakasentral nito sa paglaban sa kolonyal na edukasyon at kultura. Wika ng kapangyarihan at pribilehiyo ang wikang Ingles.  Kailangang ipaglaban ang katutubo para mabawi ang kapangyarihan at mabuo ang identidad.  Naging sentro ng misyon ng DFPP ang pananaliksik, pagtuturo at pangunguna sa kampanya para sa Wikang Filipino.  Masalimuot ang karanasan dito, subalit may napagtagumpayan. Kaaakbay ang Departamento ng Lingusitics at mga makabayang delegado, nailugar ang Artikulo 14, Seksiyon 5 ng Konstitusyon ng 1987 na kumikilala sa Wikang Filipino na wika ng pagtuturo.  Mabilis na tumugon ang UP sa pamumuno ni Presidente Jose V. Abueva. Batay sa dokumentong resulta ng malawak na konsultasyon, umpisa sa University Council, binuo ang patakarang pangwikang multilinggual na pinagtibay ng BOR, na tinawag na UP Palisi sa Wika, noong Mayo 1989.

Kung para sa sambayanan, hindi sapat na magturo’t magsulat lamang. Kailangang bumaba sa toreng garing na ibig sabihin ay purong salita, kulang sa gawa. Sa sarili kong pag-iisip ay  kailangan ang “salitang tinimpla ng gawa” Sumapi ako sa samahan ng mga guro sa pamantasan o SAGUPA na binubuo ng mga pinakamatitinik na intelektuwal sa iba-ibang akademikong disiplina: science, social sciences, arts and humanities.  Bukod sa mga diskasyon tungkol sa teorya at praktika ng pagbabago ng lipunan, kaunlaran, kasaysayan atbp, gumawa kami ng pananaliksik sa antas ng suweldo sa mga fakulti sa UP at sa ibang Unibersidad at isinulong ang pagtataas ng napakababang pasuweldo sa UP Faculty. Nariyan din ang pagsali sa rali ng mga fakulti sa pangunguna ni Pres. Salvador P. Lopez, awtor ng klasikong Literature and Society, na inapoynt   ni Pres. Ferdinand Marcos sa posisyong ito. Kuntodo nakasuot kami ng toga, nagmarcha kami mula sa Plaza Miranda patungo sa Malakanyang para ipahayag sa Pangulo ng Pilipinas ang mga usapin sa edukasyon.

Kung para sa sambayanan,  matabang lupa ng  tradisyong liberal sa  UP  ang nagpa-usbong at nagpalusog sa  akademikong kalayaan. Ito naman ang nagbunga ng klimang intelektuwal ng pagtatanong, pagsalungat, pakikilahok.  Tinulungan pa ito ng nangyayari sa labas ng pamantasan katulad ng “Unang Sigwa “o First Quarter Storm at ang marami pang kilos-protesta ng kilusang makabayan at radikal, ng mga kabataan. Nasubok ang liberal na posisyon ni Pres.S.P. Lopez nang idepensa niya ang karapatang pantao ng mga estudyante at integridad ng UP nang napigil ang pagpasok ng militar sa Diliman Campus. Sa panahon ng Diliman Commune, walang nangyaring karahasan laban sa mga estudyante at fakulti at sa pakikipag-usap ng ilang Senador na naglakad sa loob ng kampus para makipag-usap sa mga lider ng barikada, sa pangunguna ni Eva Estrada Kalaw.  Nasundan ito ng pakikipagnegosasyon ni Pres. Lopez sa mga lider-estudyante ang pasyang ihinto na ito. Nagpatuloy ang pagsusulong ng Omnibus Demands ng mga mag-aaral lalo na ang pangangalaga sa karapatang pantao.  Kung tama pa ang natatandaan ko, isang simpleng kahilingan ang agad natupad, ang ilagay ang mga pangalan ng fakulti na magtuturo at sabjek na ituturo sa panahon pa lang ng rehistrasyon para sa kalayaang pumili kung kanino gustong mag-enrol ng mga estudyante.  Sa mga panahong ito, lampas na ko sa pag-uusyuso.

Maupo sa isang tabi  o maki-isa?

Nangyari ang babala ng mga nagsuri sa nagaganap   na tunggalian sa mga taon ng dekada 70.   Ipinailalalim ang buong bansa sa Batas Militar sa bisa ng Proclamation 1081 na may petsang Setyembre 21, 1972.  Naging parang kampong militar ang Arts and Sciences Bldg. na sa umpisa ay may nakaharang na barb wire sa pagpasok dito. Klima ng takot ang pumalit sa dati; lalo na’t mabilis kumalat ang mga balitang “dinampot” ang ilang propesor ng nag-aabang sa pinto ng klasrum.  Mas marahas ang laman ng mga balita sa alternatibong midya, sa nangyayari sa labas at sa kanayunan.  Pagkamalikhain ang pinairal ng mga aktibista sa pamantasan para huwag lubos na manaig ang takot at magpatuloy.  Sa tulong ng mga dulang subersibo noong panahon ng Kastila o di kaya ay orihinal na dula, naitawid ang mga mensahe ng pagtutol at paglaban sa Batas Militar.   Halimbawa nito ang dula ni Bonifacio Ilagan at dinirek ni Behn Cervantes, ang ” Pagsambang Bayan” na naitanghal sa Wilfrido Ma. Guerrero Theatre noong Setyembre ng 1977.

Kasaysayan na rin ang naging saksi sa tagumpay na maibalik ang demokratikong espasyo   sa bansa kasunod ng pag-aalsa sa Edza Uno na ang mitsa ay pagpaslang kay Senador Ninoy Aquino.  Hindi sapat na ang mga salitang ito para ilarawan ang kabuuang nangyari sa buong bansa sapagkat napakamasalimuot ng danas ng pagbabago.   Nais ko lamang bigyang diin na pinatunayan dito na ang naghawan ng landas ay ang nagkakaisang damdamin at pagkilos ng sambayanan para sa katarungan at kalayaan. 

Nagpatuloy ako sa pagtuturo at paglilingkod bilang administrador sa iba’t ibang kapasidad, sa UP Diliman hanggang umabot ng mandatory retiremet age na 65.    Hindi ako tumawid sa kabilang bakod kahit na ang baba ng suweldo namin at madalang pa sa patak ng ulan sa tag-araw ang promosyon.  Alam nyo ba na noon, 50 pesos lang ang diperensya sa suweldo ng one step promotion?  Kung kabaliwan man ito, pinili ko ang UP dahil dito nabuo ang pagkatao ko, nadama ko ang kabuluhan ng pagtuturo ko sa mga iskolar ng bayan, kapit-bisig ko ang komunidad ng mga propesor na nagkakaisa sa paninindigang may pananagutan sa sambayanan ang pamantasan. 

“Hindi Bumubukol ang Pagod”

May ilang taon pa bago ang pagreretiro, pinag-isipan ko na kung paanong ang mga klasrum na iiwan ko ay papalitan ng mas malaki, malawak na klasrum. Kasama ng ilang mejor sa DFPP na naging mga estudyante ko sa undergrad at nagsisipagtrabaho na sa iba’t ibang NGO tulad ng Save the Children Philippines, YMCA, at sa ibang paaralan, nagawa namin ang pagbubuo ng isang NGO.  Ito ang Supling Sining Inc. na may layuning marating ang mas maraming batang Filipino sa pamamagitan ng literatura. Inorganisa namin ang Supling Sining Inc.  na naging platform sa social media  ang Facebook.   Dito namin nakasama ang iba’t ibang bata sa labas ng eskuwelahan, sa  komunidad ng mahihirap, sa bahay ampunan o kalinga, sa paaaralang publiko, sa Kamaynilaan at sa ilang probinsya, sa mga storytelling session at pamimigay ng libreng librong donasyon ng mga mismong awtor at ilang pabliser.   Dito na rin nabuklod ang mas maraming manunulat ng kuwentong pambata mula sa iba’t ibang akademikong institusyon, mga premyadong manunulat at mananaliksik sa misyong isali, lalo na ang nasa laylayan ng lipunan sa kanilang mga likha’t saliksik.